tekst Matthias Van Milders
Wat er binnen de muren van de gevangenis gebeurt, blijft doorgaans onzichtbaar voor de wereld daarbuiten. In ‘De Gevangenis’ maakt theatermaker Lara Staal dat onzichtbare wel zichtbaar. Dat doet ze samen met rapper Freddie Konings en drie andere spelers die zelf in de gevangenis verbleven.
Lara, je schreef ooit: “Het theater als mogelijke plek voor kennisoverdracht is cruciaal.” Is dat ook het opzet van ‘De Gevangenis’?
Lara: “Ik denk zeker dat theater een goede plek is om het te hebben over dingen die bepalend zijn voor de maatschappij, maar waar we geen ruimte voor maken. Er loopt heel veel mis in de gevangenis, als je het mij vraagt. En ik denk dat we ons daar helemaal niet bewust van zijn omdat de gevangenis de minst populaire plek is om het over onrechtvaardigheid te hebben.
Alles wat ballast of een probleem is, stoppen we het liefst achter een deurtje om het er niet meer over te hebben. Je moet eerst die deur openen wil je snappen wat de mate is van de onrechtvaardigheid die daar plaatsvindt.”
Freddie: “Je kan over een thema als de gevangenis veel praten, maar in een theatervoorstelling kan je echt een beeld schetsen. We brengen kennis over naar mensen die er niks van afweten.”
Lara: “In deze voorstelling stellen spelers op scène zelf ook vragen over de gevangenis. Zo wordt de gevangenis zelf een soort veroordeelde op toneel. De spelers zijn er allemaal slachtoffer van, maar hebben nu wat afstand. Wij stellen de vraag of de gevangenis nodig
is. Zo ja, waarom? En zo nee, waarom is hij er dan toch? En willen we echt een gevangenis zoals hij er vandaag uitziet? Want die is onacceptabel, wreed, onhygiënisch en vernederend. Het systeem is gewelddadig. Het maakt mensen en daarmee ook de
samenleving kapot.”
Inzicht verschaffen is mijn drijfveer, ik vind dat ik hierover móet sprekenFreddie Konings
Je noemt de gevangenis de moeilijkste plek om het over onrechtvaardigheid te hebben. Dat lijkt me een ongemakkelijke waarheid. Is het de bedoeling om een spiegel voor te houden aan de mens of aan de samenleving?
Lara: “Ik vind het zo’n cliché dat theatermakers de samenleving een spiegel voorhouden. Het gevaar is dat dat een heel belerende bijsmaak krijgt. En dan sla je altijd de plank mis.
Ik denk dat we beter zaken openbaren en mensen zelf hun positie laten bepalen. Hopelijk komen ze zo tot dezelfde conclusies als wij, maar daar hebben we geen invloed op.
De spiegel is er voor een stukje wel omdat we het publiek benaderen als een getuige. Het is een realiteit die je niet kan ontlopen. Een heleboel mensen wordt geboren met zoveel
meer risico om in de gevangenis te belanden. En ik denk dat het een plek is die je niemand toewenst.”
Freddie: “Inzicht verschaffen is mijn drijfveer. In het begin wilde ik hier niet echt aan meedoen. Ik probeerde de gevangenis net achter mij te laten. Maar iets in me zei dat áls ik het achter me wilde laten, dit wel de beste manier is. Ik vind dat ik erover móet spreken
omdat ik het zelf heb meegemaakt. Het helpt ook een beetje om het los te laten.”
Is het ook een manier om er iets goeds uit te halen?
Freddie: “Ik zie het meer als mezelf opofferen. Ik offer mezelf op voor de kennis van anderen. In de hoop dat er misschien wat verandering van komt. Als mensen weten dat je uit de gevangenis komt, dan zetten ze meteen een stempel op je hoofd of gaan ze je op een bepaalde manier bekijken. Dat is niet altijd terecht. Net daarom wil ik laten zien: Kijk, ook deze mensen zijn in de gevangenis geweest.”
Lara: “Ik vind het wel mooi dat jij zegt dat het een opoffering is, want ik denk dat we daar nogal licht over denken. Het is therapeutisch om over je eigen ervaringen te vertellen, maar het is ook gewoon mega pijnlijk. Repeteren betekent dat deze spelers moeten
terugkeren naar een hel. Ze zetten zichzelf en hun ervaringen in als een soort instrument in de hoop dat dat iets goeds teweeg kan brengen. Maar het is geen makkelijke of prettige opgave.”
Deed je verblijf in de gevangenis jou anders kijken naar de wereld?
Freddie: “Ik verwachtte niet dat mensen zich ’s avonds na het werk afvragen hoe het nu in de gevangenis van de Begijnenstraat zou zijn. Ik keek in de gevangenis wel naar de mensen die daar werken, de mensen die de macht hebben. Hen geef ik meer de schuld.”
Lara: “Cipiers oefenen macht uit over andere lichamen. Je moet heel sterk in je schoenen staan, wil je dat op een humane manier doen, denk ik. Het gevangenissysteem creëert
een soort wij-zij-denken, wat heel dehumaniserend werkt. De gevangenis is een parallelle samenleving die letterlijk gesloten en afgesloten is.
Gelukkig zijn er voorbeelden van progressieve gevangenisdirecteurs en zijn er pogingen om misbruik zoveel mogelijk tegen te gaan. Maar iedereen wordt een beetje gek in zo’n systeem. Ook cipiers lopen detentieschade op. Je creëert letterlijk een soort hel.
En wie beweert dat de gevangenis luilekkerland is, weet echt niet waarover die het heeft. Die beseft niet wat het met je doet om van het ene op het andere moment in een ruimte te worden opgesloten en geen controle meer te hebben over maar de kleinste dingen in je leven.”
Hoe belangrijk is het dat de spelers zelf een verleden hebben in de gevangenis?
Lara: “Voor mij was dat heel belangrijk. Ik vind acteurs heel vaak heel mooi om naar te kijken. Maar er is ook iets pijnlijks aan de professionalisering van de acteur die alles kan worden en representeren, of dat toch probeert. Terwijl er zoveel mensen zijn die dat niet kunnen in het leven, die voortdurend gestigmatiseerd worden tot één rol of tot één positie. Voor mij is theater een plek om de ervaring te laten spreken van mensen die voortdurend gereduceerd worden tot één aspect van hun identiteit, of zelfs tot iets wat wij op hen projecteren.
Die ervaringsdeskundigheid wil ik veel serieuzer nemen. Veel loopt mis omdat we niet de juiste mensen aan het woord laten. Vaak zijn het mensen met privilege, beleidsmakers bijvoorbeeld, die over de vluchteling of de gedetineerde of de moeilijke scholier spreken. Terwijl je vaak een heel helder verhaal krijgt als je rechtstreeks met ze spreekt. Maar je moet dat verhaal wel willen horen. En voor mij is theater een hele goede plek om dat te doen.”
Dat betekent dat je niet per se alleen werkt met mensen die acteer- of theaterervaring hebben.
Lara: “Klopt. Het is veel belangrijker dat iemand weet waarover hij spreekt. Je kunt nog zo’n goede acteur zijn, belichamende ervaring kan je niet volledig representeren. Dan is er
een soort gemak waarmee je dingen weer van je af kan laten glijden. Maar
sommige dingen kun je niet van je laten afglijden, die achtervolgen je de rest van je leven. En dat is een pijn van waaruit mensen kunnen spreken.
Mensen herkennen dat ook vaak direct van elkaar. De vier spelers moeten mij maar vertrouwen terwijl ik geen ervaringsdeskundige ben. Ik ben onder de indruk hoe ze zo extreem veel respect en zorg naar elkaar aan de dag leggen, hoewel ze zo verschillend zijn.
Er is ook humor. Het is echt iets heel bijzonders. Dat had ik niet durven verwachten. Er is ook nog altijd veel pijn en een gevoel van onveiligheid, het gevoel eigenlijk nooit meer volledig veilig te zijn. Het is in die zin ook niet zo makkelijk om een veilige ruimte voor ze te creëren om te repeteren. Veiligheid is nooit een vaststaand gegeven en ook voor iedereen anders. Wat veiligheid is voor wie en hoe je dat organiseert, daar moet je het over hebben. We proberen het stap voor stap op te bouwen. Dat het vertrouwen er is, vind ik echt magisch. Daar ben ik nog altijd sprakeloos van.”
Freddie, je vertelde dat je er eerst aan dacht om te weigeren. Wat ging er door je heen toen je de vraag kreeg om aan deze voorstelling mee te werken?
Freddie: “Met alle respect, maar ik dacht: Ik word weer benaderd om iets over de gevangenis te zeggen. Daarmee had ik het wel gehad. In alle interviews die ik toen deed, was dat een gespreksonderwerp. Maar mijn manager liet me the bigger picture zien: Wat zou mijn deelname kunnen betekenen voor de mensen? Soms heb je het ook nodig om dingen te zien vanuit een ander perspectief. En eens ik dat deed, dacht ik: Oké, that’s cool.
Dat mijn medespelers ook ervaring hebben met de gevangenis was zeker een belangrijke factor. Ik wist dat ik niet de enige zou zijn die de trauma’s zou gaan herbeleven. Ik wist ook dat er mensen bij waren die een veel langere straf achter de rug hadden. Daardoor stond ik op een bepaalde manier sterk in mijn schoenen. Als zij het kunnen, dan moet ik ook wel, zoiets. Omdat we allemaal uit die wereld komen, is er een bepaalde connectie. We delen dezelfde mening en zien dingen op dezelfde manier. Ik kan hun manier van denken, praten en doen plaatsen. Tijdens de pauze praten we vaak over situaties die we meemaakten. Als één van ons iets vertelt, reageren de drie anderen vaak met een gelijkaardig verhaal. We zijn met meerdere mensen die sterk moeten blijven, snap je? En er zijn er natuurlijk nog vele anderen.”
Bij theater is er echte stilte. Die stilte pakt mij enorm. Het is alsof ik iets moet zeggenFreddie Konings
Jullie vertellen jullie verhaal, maken daar een voorstelling van en spelen die ook nog eens zelf. Dat zijn verschillende aspecten die jullie tot een goed einde moeten brengen.
Freddie: “Het vooruitzicht van de première vind ik heel confronterend om over na te denken. Dus dat doe ik gewoon niet. Ik sta als muzikant veel op een podium, maar ik merk dat theater iets totaal anders is. Er is een heel andere sfeer. Het voelt niet als het podium waar ik normaal gezien op sta. Bij theater is er echte stilte. Die stilte pakt mij enorm. Het is alsof ik iets moet zeggen. Theater is intensiever. Ik weet ook niet wat het publiek denkt. Vinden ze het leuk, vinden ze het niet leuk? Pakt het ze, pakt het ze niet? Zijn ze wel geïnteresseerd in mijn verhaal? Dat zijn vragen die ik mij stel.”
Lara: “Je voelt wel dat er heel veel theaterervaring in je zit. In jouw ogen is dat niet zo, Freddie, maar in de mijne wel. Jij snapt hoe ritme op het podium werkt en hoe je ritme maakt met elkaar.”
Freddie: “Ik sta vaak op het podium als muzikant, theater ligt niet zo ver uit mijn comfortzone. Het is gewoon een heel andere manier van optreden. Als ik nu optredens geef, pik ik kleine dingen uit het theater. Ik probeer mijn optreden ook een soort voorstellinggevoel te geven. Deze ervaring geeft mij meer inzicht in wat je nog meer kunt doen op een podium dan van links naar rechts springen en zeggen ‘Handjes omhoog!’”
Lara Staal/ NTGent